Рубрика: Աշխարագրություն

1․ Որո՞նք են տվյալ ճյուղի զարգացման նախադրյալները և խոչընդոտները

Տուրիզմի զարգացման նախադրյալներից են՝ աշխարհագրական դիրքը, ռեսուրսները, կլիման, արտաքին տնտեսական հարաբերությունները, բնական պայմանները և այլն։ Ինչպես զբոսաշրջիկների, այնպես էլ տեղացիների համար բավականին գրավիչ են ոչ միայն Հայաստանի տարբեր տեսարժան վայրեր, դասական ուղևորությունները, այլև արշավային զբոսաշրջության գրեթե բոլոր տեսակները, այդ թվում՝ քայլարշավ, լեռնագնացություն, քարանձավախուզություն և այլն:

2․ Զարգացման ի՞նչ պատմություն է անցել տնտեսության տվյալ ճյուղը

Հայաստանը՝ որպես բազմադարյա պատմություն և հարուստ մշակույթ ունեցող երկիր, մշտապես հետաքրքրել և գրավել է հարևան և հեռավոր երկրների բնակիչներին։ Դեռ միջնադարում Հայաստանում կառուցվել են իջևանատներ, քարավանատներ և այլ անհրաժեշտ ենթակառուցվածքներ, որտեղ կանգ էին առնում Մետաքսի ճանապարհով անցնող առևտրականներն ու արհեստավորները։

ԽՍՀՄ գոյության տարիներին (1922-1991) Խորհրդային Հայաստան են այցելում միութենական մյուս հանրապետությունների հարյուրավոր քաղաքացիներ՝ հիմնականում հանգստի կազմակերպման կամ աշխատանքային նպատակներով։ Զբոսաշրջիկների համար Երևանում և շրջաններում կառուցվում են հյուրանոցային համալիրներ, որոնք մեծ համբավ էին վայելում այցելուների մոտ։ 

1980-ական թվականներին Երևանում կառուցվում են նոր հյուրանոցներ՝ «Երիտասարդական պալատը», «Դվինը», «Շիրակը» և այլն։ Ամառային հանգստի կազմակերպման նշանավոր կենտրոններ են դառնում Դիլիջանը, Ծաղկաձորը, Սևանը, Արզնին, Վանաձորը (նախկին Կիրովական), Ջերմուկը և այլն։

1990-ական թվականներին զբոսաշրջությունը Հայաստանում անկում է ապրում՝ կապված աղետալի երկրաշարժի, Արցախյան ազատամարտի ու տնտեսական ճգնաժամի հետևանքով։ Փակվում է Հայաստանի երկաթուղին. այն գործում է միայն հարևան Վրաստանի հետ, անխափան շարունակում է գործել միայն «Զվարթնոց» օդանավակայանը, իսկ «Էրեբունին» վերածվում է ռազմական օդանավակայանի։ Փակվում են Հայաստանի սահմանները արևելյան ու արևմտյան հարևաններ Ադրբեջանի ու Թուրքիայի հետ։

2000-ական թվականներից Հայաստանի զբոսաշրջության զարգացման համար նոր էջ է բացվում։ Եթե մինչ այդ երկիր էին գալիս գերազանցապես ԽՍՀՄ քաղաքացիներ, մասնավորապես՝ ռուսներ, վրացիներ ու հայեր, ապա նորանկախ Հայաստանը և ազատագրված Արցախը տեսնելու համար տարեցտարի Երևան են այցելում հազարավոր սփյուռքահայեր՝ Ռուսաստանից, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներից, Լիբանանից, Ֆրանսիայից և այլ հայաշատ երկրներից։ Հայաստան են այցելում նաև եվրոպացի ու ամերիկացի զբոսաշրջիկներ։ Նրանց մի մասը ժամանում էր տարածաշրջան՝ եռակի այցելության նպատակով՝ լինելով ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ հարևան Ադրբեջանում ու Վրաստանում։ Այդուհանդերձ, Հայաստանում զբոսաշրջիկների թիվը առավելագույնն է լինում. դա պայմանավորված էր սփյուռքահայերի հետ։

2011 թվականի տվյալներով Հայաստանում կար 128 հյուրանոց, 102 ճամբար, 31 հանգստյան տուն, 19 տուրիստական բազա՝ ընդհանուր առմամբ նախատեսված մոտ 98500 մարդու համար։

3․ Ի՞նչ դեր ունի տվյալ ճյուղը ՀՀ-ի համար

Զբոսաշրջությունը Հայաստանի տնտեսության գերակա ճյուղերից է: 2016թ. տվյալների համաձայն, Հայաստան այցելած զբոսաշրջիկների թիվը կազմել է շուրջ 1մլն 260 հազար մարդ, ինչն ընդամենը 68 հազարով է ավել 2015թ. զբոսաշրջիկների թվից:

4․ Ի՞նչ կապ ունի տվյալ ճյուղը տնտեսության այլ ճյուղերի հետ

Տուրիզմը կարող է կապ ունենալ սննդի արդյունաբերության, տրանսպորտի և առողջապահության հետ։

5․ Ինչպե՞ս եք պատկերացնում տվյալ ճյուղի զարգացման հեռանկարը

Զբոսաշրջությունը զարգացնելու համար հարկավոր է Հայաստանը՝ որպես հարուստ պատմություն, գեղեցիկ բնություն ունեցող երկիր, ավելի ճանաչելի դարձնել աշխարհի համար։ Նաև կարևոր է ստեղծել այնպիսի պայմաններ, որոնք հասանելի կլինեն շատերին։ Անհրաժեշտ է առանձնացնել և ցույց տալ այն ամենը, ինչը Հայաստանը դարձնում է յուրահատուկ տուրիզմի համար։

Հայաստանը զբաղեցնում է Հարավային Կովկասի տարածքի ընդամենը 16 %-ը, սակայն իր բարդ երկրաբանական կառուցվածքի շնորհիվ ունի օգտակար հանածոների հարուստ պաշարներ։ Հայաստանի տարածքում հայտնաբերվել են մետաղների ավելի քան 38 և պինդ հանածոների 70 տեսակներ, ինչպես նաև քաղցրահամ, հանք, և տաք ջրերի երևակումներ ու հանքավայրեր։ Սակայն պաշարների պետական հաշվեկշռում հաշվառված են հետազոտված և նախապես գնահատված միայն 18 տեսակի մետաղների և 47 տեսակի ոչ հանք, հանածոների, ինչպես նաև քաղցրահամ ու հանք, ջրերի պաշարներ։ Հայաստանի տարածքում հայտնաբերվել են նաև գունավոր, ազնիվ, ռադիոակտիվ և սև մետաղների մոտ 300 երևակումներ, որոնց շուրջ 1 տասնյակը համարվում է հեռանկարային։ Ներկայումս (2012 թ․) առանձնահատուկ նշանակություն են ձեռք բերում հանքաքարի բարձր որակով և տնտեսաաշխարհագրական, ինչպես նաև լեռնաերկրաբանական բարենպաստ պայմաններով աչքի ընկնող փոքր հանքավայրերը։ Շուրջ 150 այդպիսի հանքավայրերի առկայություն է ենթադրվում սև և գունավոր մետաղների բազմաթիվ երևակումներում։ Արժեքավոր են նաև երեսպատման և դեկորատիվ քարերի, ինչպես նաև ստորերկրյա ջերմային ջրերի երևակումները։ 2010 թ․-ին հանքարդյունաբերությունը արտադրանքը Հայաստանում կազմել է ավելի քան 145,5 միլիարդ դրամ (աճը 2009 թ․-ի համեմատությամբ՝ 24,3 %)։ Դեռևս մ. թ. ա. VI հազարամյակի վերջին Հայաստանի տարածքում արտադրվել է պղինձ։ Գունավոր մետաղների ձուլումը Հայկական լեռնաշխարհում հայտնի է եղել մ. թ. ա. III-II հազարամյակներում (Մեծամոր), մշակվել են պղնձի, կապարի, ոսկու հանքավայրեր (մ. թ. ա. IV-III դդ., Սոթք, Զանգեզուր)։ Պղնձի, արծաթ-կապարի ու ոսկու մշակումը, երբեմն տևական ընդմիջումներով, շարունակվել է միջին դարերում և առավել բարձր զարգացման հասել XVIII դարի 2-րդ կեսին, երբ 1763 թ․-ին Ախթալայի արծաթ-կապարի և 1770 թ․-ին Ալավերդու պղնձի հանքավայրերի հիմքի վրա կառուցվել են Ախթալայի արծաթ-կապարի և Ալավերդու, այնուհետև Շամլուղի պղնձաձուլական գործարանները։ 1847—1867 թ․-ին Հայաստանում կառուցվել է 11 պղնձաձուլական գործարան, տարեկան թողարկվել է 275-320 տ պղինձ։ 1887 թ․-ից Հայաստանում գործել է ֆրանսիական 3 ընկերություն, որոնցից ամենահզորը՝ «Կովկասյան արդյունաբերական մետալուրգիական ընկերությունը», իրեն միացնելով մյուս 2-ը, պղնձի արդյունաբերությունը կենտրոնացրել է իր ձեռքում։ 1913 թ․-ին Հայաստանի արդյունաբերական համախառն արտադրանքում գունավոր մետաղաձուլության տեսակարար կշիռը կազմել է մոտ 60 %։ 1924—1926 թթ․-ին սկսել են գործել Ալավերդու և Կապանի վերականգնված պղնձաձուլական գործարանները, 1927—1941 թ․-ին կառուցվել են նորերը, ժամանակակից սարքավորումներով հագեցվել գործողները, կատարելագործվել է տեխնոլոգիան։ 1950 թ․-ին շարք է մտել Քանաքեռի ալյումինի գործարանը (ներկայումս՝ «Արմենալ»), 1952 թ․-ին՝ Քաջարանի և Դաստակերտի, 1963 թ․-ին՝ Ագարակի պղնձամոլիբդենային կոմբինատները, 1967 թ․-ին՝ Ախթալայի, իսկ 1968 թ․-ին՝ ավելի հզոր՝ Կապանի հարստացուցիչ ֆաբրիկաները։ 1976 թ․-ից Սոթքի և Մեղրաձորի հանքավայրերի հիմքի վրա սկսել է զարգանալ ոսկու արդյունաբերությունը։ Հանքանյութը հարստացվել է Արարատի ոսկու կորզման ֆաբրիկայում, որը մինչև 1994 թ․-ին արտադրել է ոսկու խտանյութ, իսկ 1994 թ․-ից՝ բարձր պարունակության կաթոդային ոսկի։ Ներկայումս Հայաստանում գունավոր մետաղաձուլության ոլորտի խոշոր ձեռնարկություններն են Ագարակի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը (պղնձի խտանյութ, ռաֆինացված պղինձ, մոլիբդենի խտանյութ), Ալավերդու պղնձաձուլական կոմբինատը (պղնձի խտանյութ, ծծմբական թթու), Արարատի ոսկու կորզման ֆաբրիկան (թանկարժեք մետաղների հումք, ոսկու հումք), Ձանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը (պղնձի և մոլիբդենի խտանյութ), Կապանի լեռնահարստացուցիչ կոմբինատը (պղնձի խտանյութ), Հայ-իրանական «ԱՐ-ԱԼ»-ը (ալյումինի ձուլվածքներ, ալյումինե կենցաղային փայլաթիթեղ), «Արմենալը» (ալյումինե թիթեղներ, ալյումինի կենցաղային ու սննդի փայլաթիթեղներ), Երևանի մաքուր երկաթի գործարանը (մոլիբդեն) և այլն։ Հայաստանում տարեկան արտադրվում է 8769 տ մոլիբդենի, 71307 տ պղնձի խտանյութ, 7467 տ ցինկ, 5323 տ ֆեռոմոլիբդեն, 6480 տ կոնվերտորային պղինձ, ավելի քան 20 հազար տ ալյումինի փայլաթիթեղ (2008 թ․)։ Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը Հայաստանի գունավոր մետաղաձուլության առաջատարն է, հիմնադրվել է 1951 թ․-ին՝ որպես պետական ձեռնարկություն։ 2004 թ․-ին մասնավորեցվել է։ Տարեկան արդյունահանում է մոտ 12,8 միլիոն տ հանքաքար, որից ստացած մոլիբդենի և պղնձի խտանյութը հետագայում վերամշակվում է Հայաստանում և այլ երկրներում։ «Արմենալ-Ռուսալ» ընկերությունը («Ռու-սալ» ռուսական, ընկերության կազմում) ստեղծվել է 2000 թ․-ին՝ Քանաքեռի ալյումինի գործարանի հիմքի վրա։ Հայաստանի խոշորագույն արտադրական ձեռնարկություններից է, Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում փայլաթիթեղի միակ արտադրողը։ Արարատի ոսկու կորզման գործարանում «Ալբիոն» տեխնոլոգիաներով աշխատող նոր արտադրամասի կառուցման ու շահագործման համար գործարանի սեփականատեր «ԳեոՊրոՄայնինգ» ընկերությունների խումբը մինչև 2013 թ․-ը նախատեսում է կատարել շուրջ 130 միլիոն դոլարի ներդրում։ Նորարար, այս տեխնոլոգիան հնարավորություն կտա վերամշակելու հանքավայրերում առկա դժվարամշակ հանքաքարը, իսկ ոսկու արտադրությունը ներկայիս տարեկակ 40 հազար ունցիայից 2013 թ․-ին հասցնել 150 հազար ունցիայի (4252,4 կգ)։ Երևանի «Արմենալ» գործարանի փայլաթիթեղի արտադրամասը Հայաստանի Հանրապետության գունավոր մետաղաձուլության զարգացման կարևոր ծրագրերից է նաև Թեղուտի պղնձամոլիբդենային հանքավայրի հիմքի վրա նոր գործարանի կառուցումը։ 2001 թ․-ին «Մանես և Վալեքս» ՓԲԸ-ն ստացել է 25 տարով հանքավայրի շահագործման արտոնագիր և սկսել է հանքի շահագործման համար անհրաժեշտ աշխատանքները։ Հանքավայրի շահագործման ծրագրի առաջին փուլում նախատեսվում է տարեկան 7 միլիոն տ հանքաքարի արդյունահանում և վերամշակում։ Թեղուտի լեռնահարստացուցիչ կոմբինատը կարող է ապահովել Հայաստանի ամենամեծ հարկատուի՝ Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատի արտադրության ներկա ծավալներին համադրելի արտադրողականություն։ Թեղուտի հանքավայրի շահագործման առաջին փուլում իրականացնելով մինչև 200 միլիոն դոլարի ներդրում՝ խտանյութի արտահանման ծավալները կավելացնի 90 միլիոն դոլարով՝ տարեկան ապահովելով մոտ 3% տնտեսական աճ։ Թեղուտի հանքավայրի շահագործման այս ծրագիրն առաջացրել է բնապահպանների անհանգստությունը՝ Լոռու բնաշխարհի վրա գործարանի հնարավոր վնասակար ազդեցության պատճառով։ Հայաստանի Հանրապետությունում առկա երկաթի հանքաքարի հիմքի վրա նախատեսվում է զարգացնել նաև սև մետաղաձուլությունը։ Այդ ոլորտում մոտ 400 միլիոն դոլար ներդրումներ կատարելու ծրագրեր ունի չինական «Ֆորչյուև օյլ» ընկերությունը։ 

Ծանոթացե՛ք հետևյալ թեմային՝ «Հայկական լեռնաշխարհ»

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին՝

Ո՞ր լեռն ունի Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր գագաթը

Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր գագաթն է Արարատ լեռը։ Մասիսի բարձրությունն է 5165 մ, Սիսինը՝ 3925 մ։

Թվե՛ք Հայկական լեռնաշխարհի մի քանի խոշոր լճեր

Հայկական լեռնաշխարհի խոշոր լճերն են Սևանը, Վանը և Ուրմիան։ Սևանի բարձրությունը եղել է 1916 մ, սակայն ջրի անխնա օգտագործման պատճառով իջել է 20 մետրով։ Վանա լիճը հայտնի է Աղթամար կղզու վրա կառուցված Ս․ Խաչ եկեղեցով։ Լճի աղի ջրերում բազմանում է ընդհամենը մեկ ձկնատեսակ՝ տառեխը։ Լեռնաշխարհի ամենամեծ լիճն է Ուրմիան։ Աղիության պատճառով բացակայում են կենդանական և բուսական աշխարհը։ Հին ժամանակներում հայտնի էր Կապուտան ծով անվամբ։ Հայտնի են նաև Ծովակ Հյուսիսո (Չլդըր) և Փարվանա լճերը։

Ո՞ր գետն է այլ կերպ անվանվում «Մայր գետ» a

«Մայր գետ» է անվանվում Արաքս գետը, որն ամբողջությամբ հոսում է Հայաստանի տարածքով։

Թվե՛ք Հայկական լեռնաշխարհի մի քանի խոշոր գետեր

Հայկական լեռնաշխարհի խոշոր գետերից են՝ Եփրատը, Տիգրիսը, Արաքսը և Կուրը։

Եփրատ — 3065 կմ

Տիգրիս — 1900 կմ

Կուր — 1364 կմ

Արաքս — 1072 կմ

Կուբա և Բելգիա

Համեմատելու եմ Կուբայի ու Բելգիայի 2020 թվականի տվյալները: Սկզբում կարճ ներկայացնեմ յուրաքանչյուր երկիրը:

Կուբայի հանրապետության ոչ պաշտոնական անունը Ազատության Կղզի է: Ու զբաղեցնում է այն Կուբա կղզու ամբողջ տարածքը, որն էլ իր հերթին մտնում է Մեծ Անտիլյան կղզիների խմբի մեջ: Հանրապետության պատմությունը նեղ կապված է Սառը պատերազմի տարիների հետ:

Կղզին տեղակայված է Ամերիկայի երեք հատվածների հատման կետում: Այն ամենախոշոր կղզին է, որը համարվում է Արևմտյան Հնդկաստանի տարածքը, ու այն իրենից ներկայացնում է Հանրապետության տարածքի մեծ մասը: Կուբայի տարածքը բավականին մեծ է ու զբաղեցնում է 110 860 կմ² տարածք:

Բելգիան տեղակայված է արևմտյան Եվրոպայում, ունի ելք դեպի Հյուսիսային ծով, որը բաժանում է երկիրը Մեծ Բրիտանիայի հետ: Նիդերլանդների հետ սահամանը անցնում է երկրի հյուսիսում, արևելքում Բելգիան սահմանակից է Գերմանիայի հետ, արևմուտքում երկիրը սահմանակից է Ֆրանսիայի հետ, իսկ Հարավում Լյուքսեմբուրգի հանարպետության հետ: Երկրի մայրաքաղաքը Բրյուսելն է, որտեղ բնակվում է մոտ մեկ միլիոն մարդ, մայրաքաղաքը հայտնի է նրանով, որ այնտեղ է գնվում ՆԱՏՈ-ի շտաբ-բնակարանները: Երկրի ընդհանուր տարածքը կազմում է 30,500 կմ²:

Ըստ աղբյուրների, Կուբայի 2020 թվակաի բնակչության թիվը կազմում է 11 326 616, իսկ Բելգիայինը 11 589 623 մարդ: Տարեկան փոփխությունները Կուբայիում կազմում են -0,06%, իսկ Բելգիայում 0,44%: Կուբայում միգրանտների թիվը կազմում է -14 400 մարդ, իսկ Բելգիայում 48 000: Չեխիայում կմ² տարածքում ապրում է 106 մարդ, իսկ Բելգիայում կմ² տարածքում ապրում է 383 մարդ: Ըստ տվյալների Կուբայում միջին տարիքը կազմում է 42.2, իսկ Բելգիայում 41.9: Կուբայում ծնելիութայն ցուցանիշը 1.62 է, իսկ Բելիայում 1.71

Աղբյուրներ

Կուբա

Բելգիա

Կուբայի տվյալները

Բելգիայի տվյալները

Հայաստանի արդյունաբերությունը խորհրդային տարիներին ձեւավորվեց որպես տնտե սության առաջատար ճյուղ: Մինչեւ անկախացումը Հայաստանի արդյունաբերության բաժինը ՀՆԱ-ում ավելին էր, քան մնացած բոլոր ճյուղերինը միասին վերցրած: Արդյունա բերությունն էր որոշում երկրի արտադրական դիմագիծը եւ տեղը աշխատանքի միջազ գային բաժանման համակարգում: Արդյունաբերությունն այդպիսի տիրապետող դիրք գրավեց իր զարգացման շատ բարձր տեմպերի շնորհիվ: Մինչեւ 1988 թ. Սպիտակի երկ րաշարժն այն առնվազն 600 անգամ ավելի արտադրանք էր թողարկում, քան 1920-ական թթ. վերջին: Խորհրդային Միության հանրապետությունների շարքում Հայաստանն արդ յունաբերության զարգացման տեմպերով գրավում էր առաջին տեղը: Նշենք մի հատկան շական փաստ եւս. 1913 թ. արդյունաբերական ձեռնարկություններ կային ընդամենը 8 բնակավայրում: Դրանք էին ՝ Երեւանը, Ալավերդին, Գյումրին, Արտաշատը, Կապանը, Մեղ րին, Գավառը եւ Դիլիջանը: Արդյունաբերության մեջ զբաղվածների թիվը չէր գերազան ցում 6 հազ. մարդը:

1980-ական թվականների վերջին ավելի քան 700 արդյունաբերական ձեռնարկություն ներ էին գործում բոլոր վարչական շրջան ներում ու քաղաքներում ՝ ավելի քան 200 բնա կավայրերում, այդ թվում տասնյակ արդյունաբերական կետերում եւ կենտրոններում: Դրանց զգալի մասը գտնվում էին ձեւավորված կամ ձեւավորման գործընթացում գտնվող 6 արդյունաբերական հանգույցներում (Երեւանի, Գյումրու, Վանաձորի, Հրազդանի, Ալավերդու եւ Կապան-Քաջարանի): Արդյունաբերական ձեռնարկությունների շարքում քիչ չէին ամբողջ ԽՍՀՄ-ի համար աշխատող արտադրական եւ գիտաարտադրական միա վորումները, հսկա գործարանները ու կոմբինատները: Այդպիսիք էին, օրինակ Երեւանի «Նաիրիտ» գիտաարտադրական միավորումը, Վանաձորի քիմիական, Ալավերդու լեռնա մետալուրգիական, Երեւանի էլեկտրամեքենաշինական եւ էլեկտրատեխնիկական գոր-ծարանները, Քաջարանի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը, տարբեր քաղաքներում աշ խատող հաստոցաշինական միավորումներն ու գործարանները, սարքաշինության ու ճշգ րիտ մեքենաշինության, տեքստիլ ու սննդի արդյունաբերության ճյուղերի այլ հայտնի ձեռնարկությունները: Արդյունաբերության մեջ զբաղված էր գրեթե կես միլիոն մարդ:

Ինչի՞ վրա էր հենվում արդյունաբերության այդպիսի արագ զարգացումը:

Սկզբնական շրջանում գլխավորը տեղական բնական ռեսուրսների յուրացումն էր: Դրանք էին գունա վոր մետաղները, կրաքարը (սինթետիկ կաուչուկ եւ ցեմենտ ստանալու համար), բնական շինարարական քարերը եւ գետերի ջրաէներգետիկ պաշարները: 1950-ական թվականնե րից հետո ավելի մեծ նշանակություն ձեռք բերեցին աշխատանքային ռեսուրսները: Ամեն տարի աշխատանքային տարիքի հասնող երիտասարդներին աշխատանքով ապահովելու համար անհրաժեշտ էր լինում կառուցել նորանոր գործարաններ ու ֆաբրի կաներ: Արդյունաբերության հիմնական ցուցանիշների ՝ համախառն արտադրանքի ծավալի եւ աշխատողների թվի կայուն աճի շնորհիվ Հայաստանի արդյունաբերության ճյուղային կառուցվածքում առաջատար դիրք գրավեցին մեքենաշինությունը, թեթեւ սնն դի եւ քիմիական արդյունաբերության ճյուղերը: ՀՀ անկախության առաջին տարիներին սկսված տնտեսական խոր ճգնաժամը եւ արտադրական ձեռնարկությունների հախուռն ապապետականացումը (մասնավորե ցումը) մեծագույն վնաս հասցրին առաջին հերթին արդյունաբերությանը: Արդյունաբե րական հսկաների մեծ մասը դադարեց արտադրանք տալ, ապա եւ փակվեց կամ բաժան վեց մանր արտադրամասերի, որոնց մի մասը միայն կարողացավ պահպանել իր գոյությունը եւ այժմ էլ հզորության մի փոքր մասով է աշխատում: Քայքայվեց տասնամ յակների ընթացքում ձեւավորված արդյունաբերության ճյուղային կառուցվածքը: Տնտե սական ճգնաժամին հաջորդող տարիներին ՝ 1990-ական թթ. վերջերին, երբ սկսվեց արդ-յունաբերության վերականգնումը, նրա նախկին ճյուղային կառուցվածքը նույնությամբ պահպանվել չէր կարող: Բանն այն է, որ արմատապես փոխվել էին արդյունաբերության զարգացման պայմանները: Նախկինում գլխավոր պայմանն այն էր, որ Հայաստանի արդ յունաբերությունը, զարգանալով որպես Խորհրդային Միության միասնական տնտեսա կան համակարգի բաղադրամաս, իր կառուցվածքը պետք է ձեւավորեր այդ համակարգի պահանջներին համապատասխան: Նա թողարկում էր այն արտադրանքը եւ այնպիսի քա նակով, ինչպիսի պահանջ ներկայացնում էր միասնական տնտեսական համակարգը: ԽՍՀՄ փլուզումով փլուզվեց նաեւ այդ համակարգը: Հայաստանի արդյունաբերական ապ րանքատեսակների մեծ մասը զրկվեց սպառման շուկայից, եւ դրանց արտադրությունը դադարեցվեց: Արդյունաբերության վերականգնումը եւ հետագա զարգացումը, հենվելով տեղական բնական, արտադրական եւ աշխատանքային ռեսուրսների վրա, պետք է կարեւորագույն նշանակություն տար պահանջարկին: Այսինքն ՝ կարո՞ղ էին զարգանալ այն ճյուղերը, որոնց արտադրանքն ուներ պահանջարկ, եւ կարո՞ղ էր այն սպառվել: Դա նշանակում էր, որ պետք է ձեւավորվեր արդյունաբերության նոր ճյուղային կառուցվածք: Պետք է դադարեին գործելուց այն ճյուղերը, որոնց արտադրանքն այլեւս պահանջարկ չուներ, եւ ստեղծվեին նորերը: Աշխարհում ընդունված ցուցանիշներով որեւէ երկրի արդյունաբերության ընդհանրական պատկերը եւ կառուցվածքը ցույց տալու համար ըստ տնտեսական արտադրական գործունեության բնույթի այն բաժանում են երեք խմբի: Դրանք են ՝ ա) հանքագործական արդյունաբերություն, բ) մշակող արդյունաբերություն, գ) էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրություն եւ բաշխում:

Հայաստանի Հանրապետության արդյունաբերությունը ճգնաժամը հաղթահարելուց հետո թեւակոխել է կայուն զարգացման փուլ: Մեծացել է նաեւ համատեղ կամ միայն արտասահմանյան կապիտալին պատկանող ձեռնարկությունների թիվը: Արդյունաբերության արտադրանքի տարեկան ծավալն անցնում է 1,1 տրլն դրամից (2012թ.): Այդ ծավալի մեծ մասը բաժին է ընկնում մշակող արդյունաբերությանը: Եթե արդյունաբերական արտադրանքի ընդհանուր ծավալն ընդունենք 100%, ապա կառուցվածքն ըստ վերը նշված տնտեսական-արտադրական գործունեության խմբերի կունենա հետեւյալ պատկերը (2012 թ. տվյալներով). հանքագործական արդյունաբերություն – 15%, մշակող արդյունաբերություն – 65%, էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրություն եւ բաշխում – 20%: Մշակող արդյունաբերության արտադրանքի ծավալում առավել մեծ բաժին ունեն սննդի արդյունաբերությունը, գունավոր մետաղաձուլությունը, ինչպես նաեւ նոր ճյուղերը ՝ ադամանդագործությունը եւ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արտադրությունը: ՀՀ արդյունաբերությունը դեռեւս անհամաչափ է տեղաբաշխված: Արդյունաբերության արտադրանքի ծավալի ավելի քան 40%-ը բաժին է ընկնում Երեւանին: Արդյունաբերության զարգացման մակարդակով եւ ճյուղերի բազմազանության առումով առաջատար դիրքեր են զբաղեցնում նաեւ Սյունիքի, Կոտայքի, Արարատի եւ Լոռու մարզերը: Արդյունաբերության հեռանկարային զարգացման ընդհանուր միտումն այն է, որ նրա ընդհանուր կառուցվածքում կայուն ձեւով պետք է աճի մշակող արդյունաբերության, առանձնապես գիտատար եւ աշխատատար նորագույն ճյուղերի բաժինը: Միաժամանակ կնվազի արդյունահանող ճյուղերի եւ արտադրությունների բաժինը:

Որո՞նք են տվյալ ճյուղի զարգացման նախադրյալները և խոչընդոտները

Մեքենաշինության զարգացումը ՀՀ-ում սկսվեց 1920 թվականից հետո։ Որպես առաջին նախապայման մշակվեց ինդուստրացման տեղական առանձնահատկություններից բխող այնպիսի քաղաքականություն, որի ծրագրային դրույթներից առաջնահերթությունը տրվում է հայ-թուրքական կռիվներից տուժած ու ավերված տնտեսական ենթակառուցվածքների (ձեռնարկությունների, ճանապարհների, պահեստների և այլն) վերականգնմանը, նախկինում գործող մեխանիկական, փականագործական, թիթեղագործական և օպտիկական մանր արհեստանոցների փոխարեն՝ մեքենաշինական խոշոր միավորումների (կոոպերացիաների) կազմավորմանը, բոլորովին նոր ձեռնարկությունների (հաստոցաշինական, սարքաշինական, գործիքաշինական) շինարարությանը և այլն, որոնք պետք է լուծեին արտադրության մեքենայացման ու ավտոմատացման տարեցտարի աճող պահանջարկը։ Երկրորդ նախապայմանն էլեկտրաէներգետիկ և մետաղաձուլական համալիրների զարգացման տեմպերի կայունացումն էր։ Երրորդ ազդեցիկ գործոնը գիտահետազոտական հիմնարկությունների և բարձրակարգ մասնագիտություն ապահովող կրթօջախների ցանցի ընդարձակումն ու համալրումն էր։ Չորրորդ նախադրյալը հայրենադարձների ակտիվ հոսքն էր Հայաստան, քանի որ նրանց շարքերում մեծ թիվ էին կազմում ինժեներական և տեխնիկական կրթություն, փորձ ու հմտություն ունեցող աշխատանքային կադրերը։ Համալիր քաղաքականության իրականացման շնորհիվ հնարավոր դարձավ Հայաստանի Հանրապետության արդյունաբերության համախառն արտադրանքի կառուցվածքում մետաղամշակման և մեքենաշինական համալիրի համախառն արտադրանքի բաժինը 1940 թվականին հասցնել 4%, 1960 թվականին ՝ 13%, 1980 թվականին ՝ 24%, իսկ 1990 թվականին ՝ 35%։
Ներկայումս մեր հանրապետության արդյունաբերության համախառն արտադրանքի ծավալում մետաղամշակման և մեքենաշինական համալիրի համախառն արդյունքի բաժինը կազմում է 7,8% (վառելիքա֊էներգետիկ համալիր ՝ 17,5%, մետաղաձուլական համալիր ՝ 34%)։

Զարգացման ի՞նչ պատմություն է անցել տնտեսության տվյալ ճյուղը

ՀԽՍՀ մեքենաշինությունը՝ ծանր արդյունաբերության ճյուղերի (հաստոցաշինություն, սարքաշինություն, գործիքաշինություն, էլեկտրատեխ․, ավտոմոբիլային արդյունաբերություն և այլն) համալիրը, ժողտնտեսության համար թողարկում էր հիմնական արտադրական ֆոնդերի ակտիվ մասը՝ աշխատանքի գործիքներ, սպառման առարկաներ ու պաշտպանական նշանակության արտադրանք։ Մեքենաշինության զարգացման մակարդակից կախված էր հասարակական աշխատանքի արտադրողականությունը, գիտատեխնիկական առաջընթացի արագացումը, ժողովրդի նյութական ապահովվածությունը։ Նախախորհրդային Հայաստանում, թույլ զարգացած արդյունաբերության և գյուղատնտեսության պայմաններում, մեքենաշինությունը և մետաղամշակումը խիստ ետ էին մնում տնտեսության մյուս ճյուղերից, արտադրության ծավալը փոքր էր, տեսականին՝ սահմանափակ։ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին Երևանում գործում էին Տեր-Ավետիքովների և Գ․ Հախվերդյանների մեխանիկական գործարանները, Վ․ Միխայլովի էլեկտրամեխանիկական, ինչպես նաև օպտիկայի և մի քանի տասնյակ այլ արհեստանոցներ, Ալեքսանդրապոլում (այժմ՝ Գյումրի)՝ Վ․ Հեքիմյանի մեխանիկա-փականագործական արհեստանոցը, որը հետագայում վերակառուցվեց թուջաձուլական–մեխանիկական գործարանի, պղնձաձուլական-մեխանիկական, թիթեղագործական և այլ արհեստանոցներ, Ղարաքիլիսայի (այժմ՝ Վանաձոր), Դիլիջանի, Ելենովկայի (այժմ՝ Սևան), Նոր Բայագետի (այժմ՝ Գավառ) մետաղամշակման, Ալեքսանդրապոլի, Երևանի շոգեքարշային դեպոների, Ալավերդու և Ղափանի պղնձաձուլական գործարանների մեխանիկական արհեստանոցները։ 1913 թվականին Հայաստանի մեքենաշինության և մետաղամշակման արդյունաբերության արտադրանքը կազմում էր ամբողջ արդյունաբերության արտադրանքի մոտ 1%-ը։ Մեքենաշինությունը և մետաղամշակումը Հայաստանում արագ տեմպերով սկսեցին զարգանալ խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո, որը պայմանավորված էր սոցիալիստ, ինդուստրացման քաղաքականությամբ և մեքենաների ու սարքավորումների նկատմամբ ժողտնտեսության անընդհատ աճող պահանջներով։ Գործող ձեռնարկություններն ազգայնացվեցին, մասնավոր մանր արհեստանոցներն ընդգրկվեցին արդյունաբերական կոոպերացիայի մեջ, վերականգնվեցին Երևանի և Գյումրու մեխանիկական գործարանները, սկսվեց Ֆ․ է․ Զերժինսկու անվան հաստոցաշինարարական, ավտոնորոգման, Վ․ Ի․ Լենինի անվան էլեկտրամեքենաշինարարական, Քանաքեռի էլեկտրանորոգման գործարանների շինարարությունը, կառուցվեցին մետաղամշակման բազմաթիվ ձեռնարկություններ։ Արդեն 1928 թվականին հանրապետության մեքենաշինության և մետաղամշակման արդյունաբերության արտադրանքը հասավ նախախորհրդային շրջանի ամենաբարձր՝ 1913 թվականի մակարդակին, իսկ 1929-1940 թվականներին աճի տեմպերը խիստ բարձրացան, եթե 1940 թվականին ընդհանուր արդյունաբերական արտադրանքի ծավալը 1913 թվականի համեմատությամբ աճեց 8,7 անգամ, ապա այդ նույն ժամանակաշրջանում մեքենաշինության և մետաղամշակման արտադրանքն աճեց 15 անգամ։

Ի՞նչ դեր ունի տվյալ ճյուղը ՀՀ-ի համար

Մեքենաշինությունը բավականին փոքր դեր ունի ՀՀ տնտեսության մեջ: Այն զարգացած է եղել սովետական տարիներին:

Ի՞նչ կապ ունի տվյալ ճյուղը տնտեսության այլ ճյուղերի հետ

Տնտեսության մյուս ճյուղերի հետ կապվածությունը փոքր է: Հնարավոր է, հատուկենտ գործարանների համար լինեն հատուկ արտադրանքներ ՝ հաստոցներ և որոշ այլ սարքավորումներ:

Ինչպե՞ս եք պատկերացնում տվյալ ճյուղի զարգացման հեռանկարը

Հայաստանը տվյալ պահին մեքենաշինության զարգացման հեռանկարներ չունի, տվյալ պահին Հայաստանը կարիք ունի մեքենաշինության զարգացումը ապահովել հիմնականում ռազմական ոլորտում ՝ ինքնաթիռների և ուղղաթիռների, այսինքն ռազմական ավիացիայի տեսքով:

Այսօր կուսումնասիրենք Մոլդովայի և Հայաստանի բնակչությունը, կհամեմատենք:

Բնակչությունը.

Մոլդովայի բնակչությունը մոտավորապես 45-50%-ով ավելի Հայաստանի բնակչությունից, այն կազմում է 4,033,963, իսկ Հայաստանի բնակչությունը կազմում է՝ 2,963,243: Մոլոդվայի բնակչությունը տարեկան պակասում է -0.23 %-ով, իսկ Հայաստանի բնակչությունը ավելանում է 0.19 %-ով: Այսինքն տարեկան Մոլդովայում պակասում է 9300 մարդ, իսկ Հայաստանում ավելանում է 5,512 մարդ: Հիմա պարզենք, թե ք/կմ վրա քանի մարդ է ապրում: Մոլդովայում մեկ ք/կմ վրա ապրում է 123 մարդ, իսկ Հայստանում՝ 104: Այսինքն կարելի է եզրակացնել, որ Մոլդովայում մեկ ք/կ-ը ավելի խիտ բնակեցված է, քան Հայաստանում:

Մոլդովայից տարեկան գաղթում է 1,387 մարդ, որը բավականին քիչ ցուցանիշ է՝ համեմատած Հայաստանի հետ, քանի որ Հայաստանից տարեկան գաղթում է 4998 մարդ: Մոլդովայում ծնելիության մակարդակը 1.3 է, իսկ Հայաստանում` 1.8:

Միջին տարիքը. Մոլդովայում` 38, Հայաստանում՝ 35:

Մոլդովայի բնակչության 43%-ը ապրում է քաղաքում, իսկ Հայաստանում քաղաքում է ապրում բնակչության 63%-ը: Ակնհայտ է, որ Հայաստանում գերկշռում են քաղաքացիները, իսկ Մոլդովայում գերակշռում են գյուղերում ապրողները: Մոլդովան կազմում է աշխարհի 0.05%-ը, իսկ Հայաստանը՝ 0.04%:

Համեմատել ՀՀ-ի և ձեր ընտրությամբ որևէ այլ երկրի բնակչությանը վերաբերող ցուցանիշները՝ ընդհանրություններն ու տարբերությունները, փորձելով բացատրել դրանց պատճառները:

Հայաստանի և Նորվեգիայի բնակչությունները շատ նմանություններ ունեն։ Առաջին նմանությունը, որը կարելի է նկատել երկու բուրգերին նայելիս՝ 5-9 տարեկան աղջիկների և տղաների տարբերությունը և՛ Հայաստանում, և՛ Նորվեգիայում 0․2% է։ Հայաստանում աղջիկների թիվը 25-29 տարիքից սկսած գերազանցում է տղաների թվին, իսկ Նորվեգիայում հիմնականում ավելի շատ են տղաները։ Հայաստանում բնակչության բնական շարժի փոփոխությունները պայմանավորված են կանանց ծնունակության, տարիքային ծնելիության և ծնելիության գումարային գործակիցների մեծություններով։ Ծնելիությունը Նորվեգիայում գերազանցում է մահացությանը, այդ իսկ պատճառով վերարտադրությունն ունի ընդլայնված բնույթ:

Համեմատել ՀՀ-ի և ամբողջ աշխարհի բնակչությանը վերաբերող ցուցանիշները՝ ընդհանրություններն ու տարբերությունները, փորձելով բացատրել դրանց պատճառները:

Հայաստանի և ամբողջ աշխարհի ցուցանիշներում 0-4 տարեկան աղջիկների և տղաների տարբերությունները հավասար են։ Նկատելի է, որ երկուսում էլ տարիքի բարձրանալով աղջիկների թիվը տղաների թվին ավելի է գերազանցում։

Գերմանիա.

Հայաստան.

Ահա Հայաստանի և Գերմանիայի (2019) սեռատարիքային բուրգերը, հիմա փորձենք դրանք համեմատել:

Հայաստանում 2019 թվականին 0-4 տարեկանները՝ աղջիկներ և տղաները միասին կազմել են՝ 7%, իսկ Գերմանիայում՝ 4,7%: Հայաստանում 5-9 տարեկանները կազմել են՝ 7,2%, իսկ Գերմանիայում՝ 4,5%: Հայաստանում 10-14 տարեկանները կազմել են՝ 6,5%, իսկ Գերմանիայում՝ 4,6%: Այսպես հաշվելով կարող ենք ասել, որ Հայաստանում 2019 թվականին 0-35 տարեկանները բավականին շատ են, ավելի շատ քան Գերմանիայում: Հայաստանում նկատվել է 36-55 և 55-59 տարեկանների նվազում, ինչը չենք կարող ասել Գերմանիայի դեպքում, քանի որ այնտեղ ամեն բան հակառակն է, այսինքն այնտեղ նկատվել է ոչ թե նվազում, այլ աճում: Ընդհանուր առմամբ այս երկու երկրների սեռատարիքային բուրգերը բավականին տարբեր էին, իրար հակառակ:

Աշխարհի սեռատարիքային բուրգ.

Ե’վ աշխարհի, և’ Հայաստանի սեռատարիքային բուրգերում 0 – 9 տարեկան աղջիկները նույն տարիքի տղաներից ավելի քիչ են: 70 և ավելի տարիքային խմբին պատկանող անձանցից երկու սեռատարիքային բուրգերում էլ գերակշռում են կանայք: Օրինակ, 20 – 29 տարեկան անձանցից Հայաստանում ավելի շատ են աղջիկները, կանայք, իսկ աշխարհի սեռատարիքային բուրգում նույն տարիքին պատկանող անձանց գերակշռող մեծամասնությունը տղամարդիկ են:

• ՀՀ օգտակար հանածոների քարտեզ-նշել հետևյալ օգտակար հանածոների հանքավայրերը. ոսկի, պղինձ, մոլիբդեն, երկաթ, տուֆ, հանքային ջրեր: 

• ՀՀ գետային ցանցի քարտեզ-նշել հետևյալ գետերի անունը, երկարությունը, ակունքն ու գետաբերանը-Ախուրյան, Քասախ, Հրազդան Արփա, Որորտան, Ողջի, Փամբակ, Ձորագետ, Դեբեդ, Աղստև:

Ախուրյան 
Ախունք ՝Արփի լիճ
Գետաբերան՝ Արաքս գետ
Երկարություն՝ 186կմ

Հրազդան Արփա
Ակունքը ՝ Սևան
Գետաբերան՝ Արաքս
Երկարությունը ՝ 141կմ


Որոտան
Ակունքը ՝ Զանգեզուրի լեռնաշղթա
Գետաբերան՝ Հագարի
Երկարությունը ՝ 178կմ

Ողջի
Ակունքը ՝ կապուտջուղ
Գետաբերան՝ արաքս
Երկարությունը ՝ 85կմ

Ձորագետ

Ակունքը՝Ջավախքի և Բազումի լեռնաշղթաների միացման վայրը

Գետաբերան՝ Դեբեդ

Երկարություն՝ 67 կմ

Դեբեդ
Ակունքը ՝ Փամբակի և Ձորագետի միացումից
Գետաբերան՝ Խրամ
Երկարությունը ՝ 178կմ

Աղստև

Ակունք՝ Փամբակի լեռներից

Գետաբերան՝ Կուր գետ

Երկարություն՝ 133կմ

• ՀՀ ռելիեֆի քարտեզ-նշել
  ա) հետևյալ լեռնաշղթաները. Վիրահայոց, Բազումի, Փամբակի, Գուգարաց, Արեգունու, Սևանի և Արևելյան Սևանի, Վայքի, Զանգեզուրի.
  բ) հետևյալ հրաբխային լեռնավահանները. Եղնախաղի, Ջավախքի, Արագած, Գեղամա, Վարդենիսի, Սյունիքի: