День: 28 февраля 2021

Հայաստանի արդյունաբերությունը խորհրդային տարիներին ձեւավորվեց որպես տնտե սության առաջատար ճյուղ: Մինչեւ անկախացումը Հայաստանի արդյունաբերության բաժինը ՀՆԱ-ում ավելին էր, քան մնացած բոլոր ճյուղերինը միասին վերցրած: Արդյունա բերությունն էր որոշում երկրի արտադրական դիմագիծը եւ տեղը աշխատանքի միջազ գային բաժանման համակարգում: Արդյունաբերությունն այդպիսի տիրապետող դիրք գրավեց իր զարգացման շատ բարձր տեմպերի շնորհիվ: Մինչեւ 1988 թ. Սպիտակի երկ րաշարժն այն առնվազն 600 անգամ ավելի արտադրանք էր թողարկում, քան 1920-ական թթ. վերջին: Խորհրդային Միության հանրապետությունների շարքում Հայաստանն արդ յունաբերության զարգացման տեմպերով գրավում էր առաջին տեղը: Նշենք մի հատկան շական փաստ եւս. 1913 թ. արդյունաբերական ձեռնարկություններ կային ընդամենը 8 բնակավայրում: Դրանք էին ՝ Երեւանը, Ալավերդին, Գյումրին, Արտաշատը, Կապանը, Մեղ րին, Գավառը եւ Դիլիջանը: Արդյունաբերության մեջ զբաղվածների թիվը չէր գերազան ցում 6 հազ. մարդը:

1980-ական թվականների վերջին ավելի քան 700 արդյունաբերական ձեռնարկություն ներ էին գործում բոլոր վարչական շրջան ներում ու քաղաքներում ՝ ավելի քան 200 բնա կավայրերում, այդ թվում տասնյակ արդյունաբերական կետերում եւ կենտրոններում: Դրանց զգալի մասը գտնվում էին ձեւավորված կամ ձեւավորման գործընթացում գտնվող 6 արդյունաբերական հանգույցներում (Երեւանի, Գյումրու, Վանաձորի, Հրազդանի, Ալավերդու եւ Կապան-Քաջարանի): Արդյունաբերական ձեռնարկությունների շարքում քիչ չէին ամբողջ ԽՍՀՄ-ի համար աշխատող արտադրական եւ գիտաարտադրական միա վորումները, հսկա գործարանները ու կոմբինատները: Այդպիսիք էին, օրինակ Երեւանի «Նաիրիտ» գիտաարտադրական միավորումը, Վանաձորի քիմիական, Ալավերդու լեռնա մետալուրգիական, Երեւանի էլեկտրամեքենաշինական եւ էլեկտրատեխնիկական գոր-ծարանները, Քաջարանի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը, տարբեր քաղաքներում աշ խատող հաստոցաշինական միավորումներն ու գործարանները, սարքաշինության ու ճշգ րիտ մեքենաշինության, տեքստիլ ու սննդի արդյունաբերության ճյուղերի այլ հայտնի ձեռնարկությունները: Արդյունաբերության մեջ զբաղված էր գրեթե կես միլիոն մարդ:

Ինչի՞ վրա էր հենվում արդյունաբերության այդպիսի արագ զարգացումը:

Սկզբնական շրջանում գլխավորը տեղական բնական ռեսուրսների յուրացումն էր: Դրանք էին գունա վոր մետաղները, կրաքարը (սինթետիկ կաուչուկ եւ ցեմենտ ստանալու համար), բնական շինարարական քարերը եւ գետերի ջրաէներգետիկ պաշարները: 1950-ական թվականնե րից հետո ավելի մեծ նշանակություն ձեռք բերեցին աշխատանքային ռեսուրսները: Ամեն տարի աշխատանքային տարիքի հասնող երիտասարդներին աշխատանքով ապահովելու համար անհրաժեշտ էր լինում կառուցել նորանոր գործարաններ ու ֆաբրի կաներ: Արդյունաբերության հիմնական ցուցանիշների ՝ համախառն արտադրանքի ծավալի եւ աշխատողների թվի կայուն աճի շնորհիվ Հայաստանի արդյունաբերության ճյուղային կառուցվածքում առաջատար դիրք գրավեցին մեքենաշինությունը, թեթեւ սնն դի եւ քիմիական արդյունաբերության ճյուղերը: ՀՀ անկախության առաջին տարիներին սկսված տնտեսական խոր ճգնաժամը եւ արտադրական ձեռնարկությունների հախուռն ապապետականացումը (մասնավորե ցումը) մեծագույն վնաս հասցրին առաջին հերթին արդյունաբերությանը: Արդյունաբե րական հսկաների մեծ մասը դադարեց արտադրանք տալ, ապա եւ փակվեց կամ բաժան վեց մանր արտադրամասերի, որոնց մի մասը միայն կարողացավ պահպանել իր գոյությունը եւ այժմ էլ հզորության մի փոքր մասով է աշխատում: Քայքայվեց տասնամ յակների ընթացքում ձեւավորված արդյունաբերության ճյուղային կառուցվածքը: Տնտե սական ճգնաժամին հաջորդող տարիներին ՝ 1990-ական թթ. վերջերին, երբ սկսվեց արդ-յունաբերության վերականգնումը, նրա նախկին ճյուղային կառուցվածքը նույնությամբ պահպանվել չէր կարող: Բանն այն է, որ արմատապես փոխվել էին արդյունաբերության զարգացման պայմանները: Նախկինում գլխավոր պայմանն այն էր, որ Հայաստանի արդ յունաբերությունը, զարգանալով որպես Խորհրդային Միության միասնական տնտեսա կան համակարգի բաղադրամաս, իր կառուցվածքը պետք է ձեւավորեր այդ համակարգի պահանջներին համապատասխան: Նա թողարկում էր այն արտադրանքը եւ այնպիսի քա նակով, ինչպիսի պահանջ ներկայացնում էր միասնական տնտեսական համակարգը: ԽՍՀՄ փլուզումով փլուզվեց նաեւ այդ համակարգը: Հայաստանի արդյունաբերական ապ րանքատեսակների մեծ մասը զրկվեց սպառման շուկայից, եւ դրանց արտադրությունը դադարեցվեց: Արդյունաբերության վերականգնումը եւ հետագա զարգացումը, հենվելով տեղական բնական, արտադրական եւ աշխատանքային ռեսուրսների վրա, պետք է կարեւորագույն նշանակություն տար պահանջարկին: Այսինքն ՝ կարո՞ղ էին զարգանալ այն ճյուղերը, որոնց արտադրանքն ուներ պահանջարկ, եւ կարո՞ղ էր այն սպառվել: Դա նշանակում էր, որ պետք է ձեւավորվեր արդյունաբերության նոր ճյուղային կառուցվածք: Պետք է դադարեին գործելուց այն ճյուղերը, որոնց արտադրանքն այլեւս պահանջարկ չուներ, եւ ստեղծվեին նորերը: Աշխարհում ընդունված ցուցանիշներով որեւէ երկրի արդյունաբերության ընդհանրական պատկերը եւ կառուցվածքը ցույց տալու համար ըստ տնտեսական արտադրական գործունեության բնույթի այն բաժանում են երեք խմբի: Դրանք են ՝ ա) հանքագործական արդյունաբերություն, բ) մշակող արդյունաբերություն, գ) էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրություն եւ բաշխում:

Հայաստանի Հանրապետության արդյունաբերությունը ճգնաժամը հաղթահարելուց հետո թեւակոխել է կայուն զարգացման փուլ: Մեծացել է նաեւ համատեղ կամ միայն արտասահմանյան կապիտալին պատկանող ձեռնարկությունների թիվը: Արդյունաբերության արտադրանքի տարեկան ծավալն անցնում է 1,1 տրլն դրամից (2012թ.): Այդ ծավալի մեծ մասը բաժին է ընկնում մշակող արդյունաբերությանը: Եթե արդյունաբերական արտադրանքի ընդհանուր ծավալն ընդունենք 100%, ապա կառուցվածքն ըստ վերը նշված տնտեսական-արտադրական գործունեության խմբերի կունենա հետեւյալ պատկերը (2012 թ. տվյալներով). հանքագործական արդյունաբերություն – 15%, մշակող արդյունաբերություն – 65%, էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրություն եւ բաշխում – 20%: Մշակող արդյունաբերության արտադրանքի ծավալում առավել մեծ բաժին ունեն սննդի արդյունաբերությունը, գունավոր մետաղաձուլությունը, ինչպես նաեւ նոր ճյուղերը ՝ ադամանդագործությունը եւ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արտադրությունը: ՀՀ արդյունաբերությունը դեռեւս անհամաչափ է տեղաբաշխված: Արդյունաբերության արտադրանքի ծավալի ավելի քան 40%-ը բաժին է ընկնում Երեւանին: Արդյունաբերության զարգացման մակարդակով եւ ճյուղերի բազմազանության առումով առաջատար դիրքեր են զբաղեցնում նաեւ Սյունիքի, Կոտայքի, Արարատի եւ Լոռու մարզերը: Արդյունաբերության հեռանկարային զարգացման ընդհանուր միտումն այն է, որ նրա ընդհանուր կառուցվածքում կայուն ձեւով պետք է աճի մշակող արդյունաբերության, առանձնապես գիտատար եւ աշխատատար նորագույն ճյուղերի բաժինը: Միաժամանակ կնվազի արդյունահանող ճյուղերի եւ արտադրությունների բաժինը:

Խմելու սոդայի լուծույթի պատրաստումը և կոնցենտրացիայի որոշումը.
Նատրիումի հիդրոկարբոնատի ՝ NaHCO³, ջրային լուծույթի պատրաստումը և կոնցենտրացիայի խտության որոշումը։
Կշռեցինք 5 գրամ սոդա, չափիչ գլանով չափեցինք 100 մլ ջուր, այնուհետև ջուրը լցրեցինք կոլբայի մեջ և պատրաստեցինք լուծույթը։

1. Որոշենք լուծված նյութի սոդայի զանգվածային բաժինը լուծույթում։
Օմեգա (NaHCO³) = ?%
Օմեգա (NaHCO³) = m (NaHCO³) / m (լուծույթ) * 100%
m (լուծույթը) = m (NaHCO³) + m (H²O)
Ռո S⁴c = (H²O) = 1 գ/մլ (գ/ս³), հետևաբար
m (H²O) = 100 գ
5 գ / 5 գ + 100 գ * 100 % = 500 / 105 = 4,76%

Որոշել լուծված նյութի մոլային բաժինը լուծույթում։
X (NaHCO³) = n (NaHCO³) / n (NaHCO³) + n (H²O)
n = m / M
M – թվապես հավասար է Mr
Mr (NaHCO³) = 84
Mr (H²O) = 2*1 + 16 = 18
n (NaHCO³) = 5 գ / 84 գ/մոլ = 0,05 մոլ
n (H²O) = 100 գ / 18 գ/մոլ = 5,56 մոլ

X = 0,05 մոլ / 0,05 մոլ + 5,56 մոլ * 100 = 5 / 5,6 = 0,9%

Խմելու սոդայի` նատրիումի հիդրոկարբոնատի (NaHCO3)- ի 10%-անոց 200գ ջրային լուծույթ պատրաստելու համար քանի՞ գրամ սոդա և ջուր պետք է վերցնել…

100 գրամ – 10 գրամ

200 գրամ – X գրամ

X գրամը = 200 * 10 / 100 = 20 գ (սոդա)

200 – 20 = 180 գ (ջուր)

Собрать информацию о названиях и истории возникновения улиц города Ереван.

Найти улицы, которые названы в честь русских писателей, музыкантов, художников, политических и общественных деятелей. В честь тех людей, которые сыграли свою немаловажную роль в истории становления Армении и армянского вопроса.

Найти информацию о плане города Ереван, кто являлся архитектором и градостроителем Еревана.

Главном архитектором города Ереван является Александр Таманян. Проект город Ереван был составлен в 1923 г. После этого началось активное строительство города. До этого Ереван напоминал маленькую деревушку с глиняными домами. Много чего изменилась с того, что планировалось изначально, но своим нынешним видом Ереван обязан именно Таманяну.  

Понять разницу между улицей, проспектом, перекрестком, переулком и т.д.

Улицу можно назвать самым известным словом, которым обозначают дороги в населенных пунктах, а знает его практически каждый. Улица разделена на проезжую часть для езды транспортных средств и пешеходную зону.

Проспект

Используемое в современности слово взяло свои истоки от латинского понятия «prospectus», что обозначает «перспектива». Характерные отличия проспектов в том, что они занимают большие расстояния в длину, широкие и прямые. Проспекты приведут водителя к площади или же транспортной развязке, но никогда — в тупик.

Переулок. Так называют перпендикулярно расположенную между двумя более длинными улицу. Если в конце улицы, переулка или другого участка дороги, нет сквозного проезда или прохода, его принято называть «тупиком«.
«Перекресток» — место пересечения, примыкания или разветвления дорог на одном уровне, ограниченное воображаемыми линиями, соединяющими соответственно противоположные, наиболее удаленные от центра перекрестка начала закруглений проезжих частей.

Выяснить сколько раз менялись названия той или иной улицы Еревана.

После распада СССР многие улицы переименовались. Нынешняя улица Абовян некогда назывался Астафян. Проспект Месропа Маштоца именовался проспектом Сталина, потом Ленина. Улица Алавердян именовался Анрапетуцян. Улица Баку переименовали в улицу Арцаха.

Проклассифицировать улицы города Ереван:

Классификация улиц города

1. Улицы, названные в честь героев Великой Отечественной Войны.

Площадь Сахарова

Проспект маршала Баграмяна

Проспект Исакова

Улица Ленинградян

• Улицы, названные именами писателей и общественных деятелей.

Проспект Маштоца

Улица Туманян

Улица Байрона

Улица Абовян

Улица Паронян

Улица Лео

Улица Сарьян

Улица Арам Хачатрян

Улица Гюлбенкян

Улица Налбандян

Улица Ханджян

Улица Кочар

Улица Корюн

Улица Терян

Улица Саят Нова

Улица Демрчян

Улица Фрик

Улица Овсепа Эмина

Проспект Комитаса

Улица Чехова

Улица Гоголя

Улица Грибоедова

Улица Пушкина

• Улицы, названные в честь святых, церковнослужителей и праведников.

Проспект Григор Лусаворич

4) Улицы, названные в честь международных праздников.

Улица 9 мая

Սպիտակուցները կամ պրոտեինները կազմում են մեր օրգանիզմի չոր զանգվածի համարյա կեսը` 44%-ը: Տարբերվում են լիարժեք եւ ոչ լիարժեք սպիտակուցներ, որոնք բաղկացած են ամինաթթուներից: Սպիտակուցներն ազոտ պարունակող օրգանական նյութեր են, որոնք օրգանիզմի աճի եւ ռեգեներացիայի համար անհրաժեշտ բիոգեն ազոտի անփոխարինելի աղբյուր են։ Նրանք նպաստում են սննդի մարսողությանը, վերականգնում են հյուսվածքները եւ նպաստում օրգանիզմի աճին: Կենդանական ծագում ունեցող սպիտակուցները՝ համեմատած ոչ կենդանականի հետ, կենտրոնական նյարդային համակարգի գրգռվածության բարձրացման շնորհիվ կարող են էլ ավելի ուժեղացնել սրտանոթային համակարգի գործունեությունը: Մասնագետները նյարդային համակարգը գրգռող մսամթերքին հակադրել են կաթնա-բուսականը, որը հանգստացնում է նյարդային համակարգը եւ լավացնում քունը: Դրանք չափազանց կարեւոր նշանակություն ունեն սրտանոթային համակարգի նորմալ աշխատանքի համար, որը ամենեւին չի նշանակում մսամթերքից հրաժարվել:

Սպիտակուցի հիանալի աղբյուր են համարվում կաթնամթերքը, ընկուզեղենը, ձուն, հնդկահավը, սոյան եւ լոբազգիները, արեւածաղկի սերմերը, ձուկը եւ անյուղ միսը: Ամինաթթուների ներծծման համար կարեւոր է սպիտակուցների մարսողությունը: Սպիտակուցները ստամոքսաաղիքային տրակտում մարսողական հյութերի ազդեցության տակ տրոհվում են մինչեւ ամինաթթուների, որոնցից հետագայում գոյանում է տվյալ օրգանիզմին հատուկ սպիտակուցը: Սպիտակուցները օրգանիզմում չեն պահեստավորվում եւ սննդում սպիտակուցի դեֆիցիտի դեպքում օրգանիզմը ստիպված է լինում օգտագործել իր ֆունկցիոնալ պրոտեինները։ Նույնը տեղի է ունենում նաեւ ցանկացած անփոխարինելի ամինաթթվի դեֆիցիտի դեպքում։ Օրական կարելի է օգտագործել 2-3 չափաբաժին սպիտակուցով հարուստ սննդամթերք: Կանանց խորհուրդ է տրվում օգտագործել 0.75 գրամ սպիտակուց, իսկ տղամարդկանց՝ 0.84 գրամ: Տարիքով մարդկանց, հղիների, սպորտսմենների եւ քաշ հավաքող սպորտսմենների համար սպիտակուցի չափաքանակը կարող է տատանվել:

Օրական կարելի է օգտագործել 2-3 չափաբաժին սպիտակուցով հարուստ սննդամթերք: Կանանց խորհուրդ է տրվում օգտագործել 0.75 գրամ սպիտակուց, իսկ տղամարդկանց՝ 0.84 գրամ: Տարիքով մարդկանց, հղիների, սպորտսմենների եւ քաշ հավաքող սպորտսմենների համար սպիտակուցի չափաքանակը կարող է տատանվել:

Սպիտակուցներով հարուստ սննունդը փակում է ախորժակը, փոխում է նաեւ մարդու նյութափոխանակությունը: Երբ ածխաջրերը սահմանափակվում են, մարմինը սկսում է օգտագործել եւ վառել կուտակված ճարպը, որի հետեւանքով պակասում է կշիռը: Սպիտակուցները օրգանիզմին էներգիայի աղբյուր են, ապահովում են մկանների աճին, պաշտպանում իմունային համակարգը: Դրական են ազդում նաեւ նյարդային համակարգի վրա, իսկ անբավարարությունն ազդում է համարյա բոլոր օրգան-համակարգերի վրա: Սպիտակուցների հավելյալ քանակի դեպքում առաջանում են բարդություններ, որոնք կապված են ամինաթթուների ռեակցիոն բնույթի հետ։ Սպիտակուցային սննդի չարաշահման, ինչպես նաեւ չբալանսավորված սննդի դեպքում, երբ սպառված են լյարդի դետոքսիկացիոն հնարավորությունները, կարող են ի հայտ գալ ախտաբանական փոփոխություններ, աուտոինտոքսիկացիա, որն արտահայտվում է գլխացավերով, ճնշման տատանումներով, ախորժակի բացակայությամբ, ստամոքսի հյութազատության խանգարումներով եւ այլն։ Սպիտակուցի երկարատեւ հավելյալ քանակները ռիսկի գործոն են միզաքարային հիվանդության, ճարպակալման, պոդագրայի, ինչպես նաեւ B6, PP եւ A հիպովիտամինոզների զարգացման համար:

Բազմացումն օրգանիզմների՝ իրենց նմանին վերարտադրելու հատկությունն է, որն ապահովում է կյանքի անընդհատությունը: Բազմացման շնորհիվ տեսակը կարող է պահպանել իր գոյությունը, յուրացնել նոր տարածություններ: Օրգանիզմները բազմանում են երկու եղանակով ՝ անսեռ և սեռական:

Անսեռ բազմացում

Անսեռ բազմացմանը մասնակցում է մեկ օրգանիզմ: Անսեռ բազմացման ձևերն են կիսումը, սպորագոյացումը, բողբոջումը, օրգանիզմը մասերի բաժանումը, վեգետատիվ բազմացումը: Անսեռ բազմացման եղանակ է նաև օրգանիզմի բաժանումը մի քանի մասի, որոնցից զարգանում են նոր օրգանիզմներ: Բաժանման եղանակով են բազմանում մեդուզաները, օղակավոր որդերը, պլանարիան և այլն: Լայնորեն տարածված է բույսերի վեգետատիվ բազմացումը կտրոններով, բեղիկներով, պալարներով, կոճղարմատներով, պատվաստումով: Անսեռ բազմացումն ավելի մեծ վաղեմություն ունի, քան սեռական բազմացումը:

Բազմաբջիջ օրգանիզմները բազմանում են սեռական և անսեռ եղանակներով: Սեռական բազմացմանը մասնակցում են երկու տարբեր օրգանիզմներ, որոնց սեռական գեղձերում հասունանում են սեռական բջիջներ ՝ ձվաբջիջներ (իգական) և սպերմատոզոիդներ (արական): Արական և իգական սեռական բջիջների միաձուլումից ձևավորվում է զիգոտը, որից զարգանում է նոր օրգանիզմ: Սեռական բջիջները ՝ գամետները, զարգանում են սեռական գեղձերում. արական սեռական բջիջները ՝ սերմնարաններում, իսկ իգական սեռական բջիջները ՝ ձվարաններում:

Սպերմատոզոիդներ և ձվաբջիջներ

Սեռական բջիջները ձևավորման շրջանում ձեռք են բերում իրենց գործառույթին համապատասխան որոշակի ձև ու չափ: Սպերմատոզոիդները չափերով շատ փոքր են և չափազանց շարժուն: Դրանք կազմված են գլխիկից, վզիկից և պոչից: Գլխիկում տեղակայված է կորիզը: Սպերմատոզոիդների գործառույթը գենետիկական տեղեկույթի փոխանցումն է ձվաբջիջ և նրա զարգացման խթանումը: Ձվաբջիջն անհամեմատ խոշոր է, անշարժ և պարունակում է պաշարային սննդանյութ՝ դեղնուց, որը բաղկացած է սպիտակուցներից, ճարպերից և ածխաջրերից:

Երկսեռ կենդանիները և երկսեռ ծաղիկները օժտված են այնպիսի հատկանիշներով, որոնց շնորհիվ կանխվում է ինքնաբեղմնավորումը: Կենդանիների (պլանարիա, հիդրա, անձրևորդ) նույն օրգանիզմի սերմնաբջիջները և ձվաբջիջները հասունանում են տարբեր ժամանակահատվածներում: Նույն կերպ են հասունանում երկսեռ ծաղիկների առէջները և վարսանդները: Սեռական բազմացման եղանակ է նաև կուսածնությունը (պարթենոգենեզը): Դա ձվաբջջից հասուն առանձնյակի զարգացումն է առանց բեղմնավորման: Կուսածնությամբ են բազմանում մրջյունները, ստորակարգ խեցգետնակերպերը, ժայռային որոշ մողեսներ, արծաթափայլ կարասը, խաղողի որոշ տեսակներ, մեղուները և այլն: Մեղուների չբեղմնավորված ձվաբջջից զարգանում է արուն, իսկ բեղմնավորված բջջից՝ էգը:

Կրկնակի բեղմնավորում

Կրկնակի բեղմնավորումը հատուկ է ծաղկավոր բույսերին: Ծաղկավոր բույսերի փոշանոթում զարգանում են փոշեհատիկները: Դրանք կազմված են երեք հապլոիդ բջիջներից՝ մեկ վեգետատիվ և երկու սպերմիում: Վարսանդի սերմնարանում զարգանում է սաղմնապարկը, որում ձևավորվում են հապլոիդ ձվաբջիջը և դիպլոիդ կենտրոնական բջիջը: Փոշոտումից հետո վարսանդի սպիի վրա փոշեհատիկը ծլում է. վեգետատիվ բջջից զարգանում է փոշեխողովակը, որը սռնակով շարժվում է դեպի սաղմնապարկ:

Փոշեխողովակի աճմանը զուգընթաց նրա միջով տեղաշարժվում է երկու սերմնաբջիջ: Երբ փոշեխողովակը փոշեմուտքով մտնում է սերմնարան, սերմնաբջիջներից մեկը միանում է ձվաբջջին, և առաջանում է զիգոտը: Զիգոտի հետագա բաժանումից զարգանում է ապագա բույսի սաղմը: Մյուս սերմնաբջիջը միաձուլվում է կենտրոնական բջջին: Վերջինից առաջանում է էնդոսպերմը, որտեղ կուտակվում են պաշարային սննդանյութեր: Այսպիսով ՝ տեղի է ունենում կրկնակի բեղմնավորում. բեղմնավորվում են ձվաբջիջը և կենտրոնական բջիջը: Բեղմնավորումից հետո սերմնաբողբոջից առաջանում է սերմը՝ կազմված սերմնամաշկից, սաղմից և էնդոսպերմից, իսկ վարսանդի սերմնարանից առաջանում է պտուղը: Ծաղկավոր բույսերի կրկնակի բեղմնավորումը 1898 թվականին հայտնաբերել է ռուս բուսաբան Ս. Գ. Նավաշինը:

Անսեռ և սեռական բազմացումների կենսաբանական նշանակությունը

Անսեռ բազմացման դեպքում դուստր օրգանիզմները ժառանգական հատկանիշներով լիովին նման են մայրականին: Անսեռ բազմացմանը մասնակցում է մեկ առանձնյակ և ավելացնում է տվյալ տեսակի առանձնյակների թիվը, սակայն չի ուղեկցվում տեսակների ներսում գենետիկական բազմազանության մեծացումով: Անսեռ բազմացումն ավելի արագ և հեշտ է իրականացվում, սակայն առանձնյակների միօրինակ ձևերը դժվարությամբ են հարմարվում միջավայրի փոփոխվող պայմաններին: Սեռական բազմացումը էվոլյուցիայի տեսանկյունից ավելի առաջադիմական է, քան անսեռ բազմացումը: Սեռական բազմացման ընթացքում ստեղծվում է ժառանգական հատկանիշների նոր համակցություն, որը հարստացնում է դուստր օրգանիզմի գենետիկական նյութի բազմազանությունը և նպաստավոր պայմաններ ստեղծում բնական ու արհեստական ընտրության և միջավայրի պայմաններին հարմարվելու համար:

Զարգացումն անընդհատ և անհետաձգելի գործընթաց է: Առանձնյակների անհատական զարգացումը վերջավոր է, բայց օրգանիզմների բազմացման հատկության շնորհիվ կյանքն անվերջ է և պարբերական: Զարգացումը ծնողներից ստացած տեղեկույթի աստիճանական իրացումն է առանձնյակներում:

Անհատական զարգացումը կամ օնտոգենեզը առանձնյակի կյանքի ընթացքում կատարվող փոխաերպումների ամբողջությունն է ՝ զիգոտից մինչև մահ: Օնտոգենեզն ունի երկու շրջան ՝ սաղմնային և հետսաղմնային: Սաղմնային շրջանը զիգոտի ձևավորման պահից մինչև օրգանիզմի ծնվելը կամ ձվաթաղանթից դուրս գալն ընկած ժամանակահատվածն է , իսկ հետսաղմնային շրջանը՝ ձվաթաղանթից դուրս գալու կամ ծնվելու պահից մինչև մահն ընկած ժամանակահատվածը: Բազմաբջիջ կենդանիների սաղմի զարգացման փուլերն ընդհանուր են: Սաղմնային զարգացումն ընթանում է 3 հիմնական փուլով՝ տրոհում, գաստրուլյացիա և առաջնային օրգանոգենեզ:

Տրոհում

Ձվաբջջի բեղմնավորումից հետո ձևավորված զիգոտի կորիզը և ցիտոպլազման մի քանի րոպե անց սկսում են բաժանվել միտոզով: Բաժանված բջիջները կոչվում են բլաստոմերներ: Դրանց չափերը յուրաքանչյուր բաժանումից հետո փոքրանում են: Բաժանման այս գործընթացն անվանում են տրոհում: Տրոհումը դիտարկենք նշտարիկի օրինակով: Տրոհման ընթացքում առաջացած 64 բլաստոմերները, հեռանալով սաղմի կենտրոնից, առաջացնում են խոռոչ և մեկ շերտով դասավորվումխոռոչի շուրջը: Տրոհման վերջում միմյանց սերտ հարող բջիջներից կազմված սաղմը ստանում է պատեր ունեցող բշտիկի տեսք: Սաղմի ներքին խոռոչն անվանում են մարմնի առաջնային խոռոչ կամ բլաստոցել: Տրոհումն ավարտվում է միաշերտ բազմաբջիջ սաղմի ՝ բլաստուլայի առաջացումով: Բլաստուլայի բոլոր բջիջները դիպլոիդ են և մասնագիտացված չեն այս կամ այն գործառույթի կատարման համար:

Գաստրուլյացիա և առաջնային օրգանոգենեզ

Սաղմի զարգացման երկրորդ՝ գաստրուլյացիայի փուլում բլաստուլայի պատը ներփքվում է դեպի խոռոչ, և առաջանում են սաղմնային երկու թերթիկներ ՝ էկտոդերմ (արտաքին) և էնտոդերմ (ներքին): Այդ շրջանում առաջացած խոռոչը կոչվում է գաստրոցել (առաջնային աղի): Բացառությամբ աղեխորշավորների՝ մյուս բազմաբջիջ կենդանիների գաստրուլյացիային զուգահեռ առաջանում է նաև երրորդ սաղմնային թերթիկը՝ մեզոդերմը, և սաղմը դառնում է եռաշերտ: Այս փուլում սաղմի բջիջները չեն բաժանվում և չեն աճում: Ի հայտ են գալիս տարբերակման նշաններ: Հետագա տարբերակման արդյունքում սաղմնային թերթիկների էկտոդերմից առաջանում են նյարդային համակարգը, զգայարանները, մաշկի էպիթելը, ատամների էմալը, էնտոդերմից՝ աղիքի էպիթելը, մարսողական գեղձերը (լյարդ, ենթաստամոքսային գեղձ), խռիկների և թոքերի էպիթելը, իսկ մեզոդերմից առաջանում են մկանային և շարակցական հյուսվածքները, արյունատար համակարգը, երիկամները, սեռական գեղձերը և այլն:

Օրգանիզմի ծնվելուց կամ ձվաթաղանթից դուրս գալուց հետո սաղմնային զարգացումն ավարտվում է, և սկսվում է զարգացման հետսաղմնային շրջանը: Հետսաղմնային զարգացումը լինում է ուղղակի և անուղղակի:

Ուղղակի զարգացում

Ուղղակի զարգացման դեպքում մոր օրգանիզմից կամ ձվաթաղանթից դուրս է գալիս ոչ մեծ չափի օրգանիզմ, որն ունենում է հասուն կենդանուն բնորոշ հիմնական օրգանները: Օրգանիզմները հետսաղմնային զարգացման ընթացքում աճում է և դառնում սեռահասուն: Նման ձևով են զարգանում սողունները, թռչունները, կաթնասունները:

Անուղղակի զարգացում

Անուղղակի զարգացումն ընթանում է կերպարանափոխությամբ՝ մետամորֆոզով: Անուղղակի զարգացման դեպքում ձվից դուրս է գալիս թրթուրը, որն ունի պարզ կառուցվածք՝ թրթուրին հատուկ օրգաններով, որոնք հասուն ձևերում բացակայում են: Թրթուրը սնվում է, մեծանում, և ժամանակի ընթացքում թրթուրային օրգանները փոխարինվում են հասուն կենդանուն բնորոշ օրգաններով: Այլ կերպ՝ զարգացումն ընթանում է ձու -> թրթուր -> հասուն կենդանի փուլերով: Զարգացման այս ձևն անվանում են թերի կերպարանափոխություն: Այսպես են զարգանում, որոշ միջատներ, օրինակ՝ ծղրիդը, գորտերը և այլն: Գորտի թրթուրային ձևը շերեփուկն է, որն ունի խռիկներ, պոչ, կողագիծ, երկխորշ սիրտ, արյան շրջանառության մեկ շրջան: Կերպարանափոխության ընթացքում շերեփուկի պոչը վերանում է, առաջանում են վերջույթները, անհետանում է կողագիծը, զարգանում են թոքերը և արյան շրջանառության երկրորդ շրջանը: Անուղղակի զարգացումը լինում է նաև լրիվ կերպարանափոխությամբ: Այս դեպքում թրթուրային շրջանին հետևում է հարսնյակային շրջանը: Հարսնյակն անշարժ է և չի սնվում: Նրա կենսագործունեության համար օգտագործվում են թրթուրային շրջանում կուտակված պաշարանյութերը: Թրթուրը բոլորովին նման չէ հասուն ձևին: Հարսնյակային շրջանում ձևավորվում են կենդանու բոլոր օրգանները և հյուսվածքները: Կերպարանափոխվելուց հետո հարսնյակից դուրս է գալիս հասուն կենդանին: Զարգացման այս ձևը բնորոշ է թիթեռներին, բզեզներին, մեղվին և այլն: Այլ կերպ՝ զարգացումն ընթանում է ձու -> թրթուր -> հարսնյակ -> Հասուն կենդանի փուլերով: Լրիվ կերպարանափոխությամբ զարգացման կենսաբանական նշանակությունն այն է, որ թրթուրները կարող են ինքնուրույն սնվել և աճել: Նրանք նպաստում են նաև տեսակի տարածմանը: Բացի այդ՝ թրթուրը և հասուն օրգանիզմը ապրում են ոչ նույն միջավայրում և ընդունում են տարբեր սնունդ, ինչը թուլացնում է ներտեսակային պայքարը:

Միջավայրի գործոնների ազդեցությունը օրգանիզմի զարգացման վրա

Կյանքի բոլոր ձևերը ուղղակի և անուղղակի կերպով կախված են միջավայրի գործոններից: Միջավայրի հիմնական գործոններն են ջերմաստիճանը, լույսը, օդի, հողի և ջրի բաղադրությունը, սնունդը և այլն: Գործոնների կտրուկ փոփոխություններն օրգանիզմի վրա անդրադառնում են և՛ սաղմնային, և՛ հետսաղմնային շրջանում: Գործոնների երկարատև ազդեցությունից օրգանիզմների համար ստեղծվում է սթրեսային վիճակ: Այդպիսի ազդեցություններ են դաժան կլիմայական պայմանները, ֆիզիկական ծանր աշխատանքը և նյարդային լարվածությունը: Սաղմնային շրջանում մեծ է նաև թունավոր նյութերի բացասական ազդեցությունը օրգանիզմի և սաղմի զարգացման վրա: Դրանցից են ալկոհոլային խմիչքները, թմրանյութերը, նիկոտինը: Այդ նյութերի ազդեցությունից առաջանում են սիրտ-անոթային, նյարդային, մտավոր գործունեության խանգարումներ, և արդյունքում ծնվում է մտավոր հետամնաց և ֆիզիկական արատներով սերունդ: